شیخ صدوق در ابتدای کتاب خود، به صراحت از دو قصیده صاحب بن عبّاد یاد می‌کند و آن را دلیل اصلی نگارش عیون اخبارالرضا(ع) می‌داند و در ابتدای کتاب هر دو قصیده را می‌آورد. صاحب بن عبّاد در ابتدای قصیده نخست سروده‌است : «یا سائرا زائرا الی طوس / مشهد طهر و ارض تقدیس / ابلغ سلامی الرضا وحط علی / اکرم رمس لخیر مرموس» ای کسی که برای زیارت، به سوی طوس، سرزمین قداست و پاکی رهسپار هستی، سلام مرا به رضا(ع) برسان و نزد بهترین مزاری که برترین درگذشتگان در آن مدفون است، فرود آی. در رواق امروز درباره « صاحب بن عبّاد» می‌خوانید که کیست و چرا چنین شیفته ثامن‌الحجج(ع) است و سروده‌اش، عالمی بزرگ و محدثی گرانقدر مانند شیخ صدوق را به نگارش کتابی چنین ارزشمند، بر می‌انگیزد؟ 

دانشمندی از دیار دیلم

صاحب بن عبّاد، دانشمند، سیاستمدار و نویسنده نامدار قرن چهارم هجری، در شهریورماه سال ۳۱۷ش و در طالقان به دنیا آمد. در آن زمان، طالقان بخشی از دیلم بود و اندیشه‌های شیعی در آن رواج کامل داشت. نام اصلی صاحب، اسماعیل و کنیه‌اش ابوالقاسم بود. پدر وی عبّاد را هم از مشاهیر علمای آن دوره دانسته‌اند؛ دوره‌ای که به عصر زرین تمدن اسلامی شهرت دارد. صاحب بن عبّاد در مردادماه سال ۳۲۵ش، زمانی که تنها هشت سال داشت، همراه با پدرش به ری هجرت کرد؛ شهری ایرانی و کهنسال که در آن زمان، پایگاه علم و دانش بود و آن را به واسطه دانشمندان بزرگش، در سراسر دنیا می‌شناختند. صاحب کار خود را در جوانی و با دبیری و نویسندگی برای ابوالفضل بن عمید، وزیر ادیب رکن‌الدوله دیلمی، از بنیان‌گذاران دودمان آل‌بویه آغاز کرد و به تدریج مراحل ترقی و رشد را طی نمود. او بعدها جای ابوالفضل بن عمید را در دستگاه آل‌بویه گرفت و به وزارت مؤیدالدوله دیلمی رسید و این موقعیت، برای او قدرت و ثروت بسیار به همراه آورد. صاحب بن عبّاد ۱۸ سال در مقام وزارت باقی‌ماند؛ تا پایان عمرش.

۴۰۰ شتر برای حمل کتابخانه صاحب

براساس گزارش کتاب «اعیان الشیعه» صاحب بن عبّاد شیعه دوازده امامی بود و این مسئله سبب می‌شد گرایش و محبت خاصی نسبت به علمای شیعه داشته باشد. او به قم، به عنوان یکی از مراکز حضور شیعیان، توجهی خاص داشت؛ آن‌گونه که تلاش فراوانی برای رفع مشکل کم آبی شهر انجام داد و حصار قم را نیز، مرمت کرد و از نو ساخت. صاحب بن عبّاد را فردی اهل اخلاق و بسیار مؤدب توصیف کرده‌اند. او با وجود علاقه داشتن به مذهب تشیع، همواره از بحث و گفت‌وگوی علمی میان دانشمندان همه مذاهب حمایت می‌کرد و بخش عظیمی از ثروت خود را به این کار اختصاص داد. در خانه او، همیشه سفره‌ای پهن بود که اهل علم، دور آن می‌نشستند و صاحب بن عبّاد شخصاً پذیرایی از آن‌ها را برعهده می‌گرفت. با این حال، صاحب بن عبّاد در این جلسات تنها شنونده نبود. او افزون بر توانمندی ویژه در ادبیات فارسی و عربی که از قصیده‌اش در مدح امام رضا(ع) مشهود است، در بسیاری از علوم و دانش‌های زمان خود دستی داشت و چون از حافظه‌ای بسیار قوی برخوردار بود، می‌توانست در یک جلسه علمی، در باب مسائل مختلف از دانش‌های گوناگون، به ارائه نظر و سخنرانی بپردازد. صاحب کتابخانه‌ای بسیار بزرگ داشت که در عصر خودش، شهرتی عالم‌گیر پیدا کرد. برخی از مورخان نوشته‌اند برای حمل کتاب‌های این کتابخانه، ۴۰۰ شتر نیاز بود.

مؤلف و نویسنده‌ای توانمند

صاحب بن عبّاد یکی از بزرگ‌ترین مشوقان علما و دانشمندان برای تدوین و نگارش آثار علمی محسوب می‌شد. شیخ صدوق و برادرش، دو نفر از دانشمندانی بودند که در جلسات بحث علمی منزل صاحب بن عبّاد حضور پیدا می‌کردند و به همین دلیل، نام صاحب بن عبّاد در ابتدای بسیاری از آثار علمی آن دوره به چشم می‌خورد؛ آثاری که با تشویق او نوشته می‌شد و آن‌ها را به وی تقدیم می‌کردند. با این حال، این دیوانسالار و سیاستمدار بزرگ ایرانی، در عرصه نگارش آثار علمی، تنها نقش مشوق را ایفا نمی‌کرد. او دست به تألیف آثار متعددی زد. دربرخی منابع، تا ۳۷ اثر را به وی نسبت داده‌اند. صاحب بن عبّاد در ۱۵ فروردین سال ۳۷۴، در ری و در ۵۷ سالگی دارفانی را وداع گفت و او را در مقبره‌ای که برای خودش در اصفهان ساخته بود، دفن کردند.